رساله آغاز و انجام

دانلود رساله آغاز و انجام

رسالۀ «تذکره در آغاز و انجام» تألیف خواجه نصیرالدین طوسی با حواشی علامه حسن زادۀ آملی

مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی به جز رسالۀ اوصاف الاشراف (: ویژگی‌های اهل سلوک) که بخش زیادی از آن دربارۀ وحدت وجود، فنا و دیگر مبانی عرفانی است رسالۀ دیگری در این زمینه نگاشته با نام «تذکره در آغاز و انجام» که به آغاز و انجام معروف شده است.

این کتاب به تصحیح و حواشی گرانسنگ علامه حسن زاده آملی و به کوشش محمد مهدی ‌شمس الدین در سال ۱۳۷۳ توسط سازمان چاپ و انتشار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ۲۳۲ صفحه به چاپ رسید.

او در سبب تألیف این کتاب می‌فرماید:

«دوستى از عزیزان از محرر این «تذکره» التماس کرد که نبذى از آنچه سالکان راه آخرت مشاهده کرده‌اند از انجام کار آفرینش شبیه بآنچه در «کتاب» مسطور است و بر زبان انبیاء و اولیاء علیهم السلام مذکور از احوال قیامت و بهشت و دوزخ و غیر آن ثبت کند بر آن وجه که اهل بینش مشاهده مى‌کنند. هر چند این التماس متعذر بود بحکم آنکه نه هر چه هست نصیب هر کسى است، و نه هر نصیب کسى بتواند دیدن، و نه هر چه بیند بتواند دانستن، و نه هر چه بداند بتواند گفتن، و نه هر چه گوید بتواند نبشت. چه اگر دیدن بعین بود دانستن‌ باثر تواند بود، و اگر دانستن بتصور بود گفتن باخبار تواند بود، و اگر گفتن بتصریح بود نبشتن بتعریض و تلویح تواند بود».^[۱]

از این کلام اجمالاً‌ می‌توان فهمید که خواجه اولاً مشاهدات سالکان را قبول داشته و آن را مطابق با آنچه بر زبان انبیاء و اولیاء علیهم‌السلام جاری شده می‌داند و به آن معتقد است و ثانیاً خودش نیز گویا اهل مشاهده و مکاشفه بوده است.

علامه حسن زادۀ آملی مدّ ظله در معرفی این کتاب می‌نویسد:

سید حیدر آملى معاصر خواجه در جامع الاسرار (ص ۴۹۳ ط ۱) این رساله را از مؤلفات خواجه نام برد، لذا اثبات این که رساله از مصنفات خواجه است نیاز نیست.

آغاز و انجام یکى از مآخذ و مصادر علمى حکمت متعالیه، معروف و مشهور به اسفار صدر المتألهین است. و در چندین فصل موقف هفتم الهیات اسفار و نیز در اکثر فصول باب یازدهم نفس اسفار ناظر به مطالب این رساله است حتى در بسیارى از موارد عبارات خواجه را به عربى از این رساله ترجمه فرموده است و خواجه را به بعض المحققین یاد نموده است.

و شاگرد بزرگ آن بزرگوار مرحوم فیض در «علم الیقین» بر ممشاى استادش مشى کرده است و بسیارى از فصول و مطالب آغاز و انجام را به قلم خود ترجمه و تحریر کرده است چنانکه با مقابله و عرض معلوم مى‌گردد، و متأله سبزوارى در تعلیقاتش بر اسفار از آن نام مى‌برد و مطلب نقل مى‌کند. ^[۲]

در این رساله، در واقع سخن از شرح حال انسان در هر عالم است، جز این که در فصل دوم و هفدهم و برخى از مواضع دیگر در اثناى سخن، به اختصار و ایجاز از آغاز یعنى مبدأ تعالى و آمدن انسان از فطرت اولى اشارتى نموده است؛ نه بدان نحو که مثلا در مبدأ و معاد شیخ رئیس و مولى صدرا از مبدأ بحث مى‌شود. لذا سزاوار است که این رساله را یکى از رسائل در معرفت نفس یعنى روانشناسى‌ بشناسیم و بدانیم.^[۳]

این کتاب دارای ۲۰ فصل است دربارۀ صفت آخرت، مبدأ و معاد، دو جهان و مراتب مردم در آن دو، مکان و زمان آخرت، حشر خلایق، احوال خلق در آن جهان، صراط، نامۀ اعمال، ثواب و حساب، وزن اعمال، در نوردیدن آسمانها، دمیدن در صور، احوال روز رستاخیز، بهشت و دوزخ، زبانیۀ دوزخ، جویهای بهشت، خازن بهشت و دوزخ، درختهای زقوم و طوبی، حورالعین، ثواب و عقاب و عدل.

خواندن این کتاب برای آشنائی با معاد قرآنی که مکاشفات نیز آن را تأیید می‌کند بسیار مفید است.

خطبۀ آغاز و انجام

گذشته از محتوای کلی کتاب که بر مذاق عارفان نوشته شده است این جملۀ صریح در وحدت‌وجود نیز در آغاز کتاب بسیار چشم‌نواز است:

«سپاس آفریدگارى را که آغاز همه از اوست و انجام همه بدوست، بلکه خود همه اوست. و درود بر پیغمبران که راه نمایان خلق‌اند بآغاز و انجام، خصوصا بر محمد النبى صلى اللّه علیه و آله.»

علامه حسن‌زاده دربارۀ این خطبۀ زیبا در اول این کتاب می‌فرمایند:

«این کلام کامل، اشارت به توحید از دیدگاه کمل اولیاء اللّه است که به تعبیر بعضى از مشایخ ما- رضوان اللّه تعالى علیه- توحید اسلامى است. إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ. و چون خداوند سبحان منزه از آغاز و انجام داشتن است یعنى ازلى و ابدى است آغاز و انجام ما سواه است زیرا آن که را آغاز و انجام است، صمد مطلق و کمال و حسن مطلق و واجب الوجود على الاطلاق نیست تا آغاز همه از او یعنى مبدأ کل، و انجام همه یعنى غایت قصوى همه باشد لذا در خطبه گفته‌ایم چون بى‌آغاز و انجام است آغاز و انجام است. و بدان که وجود صمدى را تعبیر به وجود مطلق مى‌کنند و مى‌گویند: الموجود المطلق لا مبدأ له، و بهمین وزان، لا منتهى له که بى‌آغاز و انجام است بلکه هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ که آغاز و انجام همه است.

نگارنده نخستین بار از این عبارت عطر آگین، عشق آغاز و انجام را در دل گرفته است، و در پى تحصیل آن بر آمده است، و آن‌ را از متأله سبزوارى در تعلیقه‌اش بر اسفار تلقى کرده است و سپس از عارف بزرگ سید حیدر آملى در جامع الأسرار (ص ۴۹۳).

صدر المتألهین در ذیل نقاوه عرشیه از فصل بیست و دوم آخر منهج دوم از فن اعلى یعنى علم الهى و ما فوق الطبیعه فرماید:

«ان الوجود لو لم یکن، لم یکن شى‌ء لا فى العقل و لا فى الخارج بل هو عینها و هو الذى یتجلى فى مراتبه و یظهر بصورها و حقائقها فى العلم و العین» متأله یاد شده فرماید:

«فما قاله قدس سره هنا مثل ما وقع فى خطبه رساله فارسیه مسماه بآغاز و انجام للمحقق الطوسى و الحکیم القدوسى- قدس اللّه روحه و کثر فتوحه و هو هذا: سپاس خدایى را که آغاز کائنات از اوست و انجام همه با اوست بلکه همه خود اوست».

چنانکه گفته‌ایم این خطبه شیرین و دلنشین موجب شده است که راقم در فکر تحصیل آغاز و انجام افتاده است تا در ذو القعده ۱۳۸۹ ه. ق نسخه‌اى از آن چاپى به حروف سربى، رسید از دست محبوبى بدستم. با شوق و ذوق تمام به استنساخ آن همت گماشتم که در هشتم ذو الحجه همان سال مطابق ۲۶/ ۱۱/ ۱۳۴۸ ه. ش به انجام رسید ولى از عبارت منقول حاجى اثرى نیافته است. لذا به تردید افتاده است که شاید این رساله آغاز و انجام خواجه نباشد، و یا اگر هست ناقص است چه بر ظهر آن مرقوم بود: «آغاز و انجام خواجه نصیر الدین محمد طوسى علیه الرحمه».

تا پس از چند ماه مجموعه‌اى به چاپ سنگى، حافل رسائلى چند از جبر و اختیار خواجه، و آغاز و انجام وى، و جام جهان نماى، و لوائح جامى، و دو غزل از عارف بزرگ آقا محمد رضاى قمشه‌اى از مکتبه‌اى ابتیاع کرده‌است که گمشده خود را یافته است:

پس از عرض و مقابله نسختین با هم معلوم شده است که تمام دیباچه آغاز و انجام را که از آغاز آن تا فصل نخستین آنست، در آن مطبوع نامطبوع سربى، اسقاط کرده‌اند. و سبب آن همین خطبه غراء شده است که مثل جناب خواجه نصیر الدین طوسى مفاد کریمه هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ را بدان عبارت وجیز و عزیز پارسى بقلم آورده‌است که:

 

گر مطرب حریفان این پارسى بخواند

در رقص و حالت آرد پیران پارسا را

 

از این گونه اسقاط و تحریف در بسیارى از کتب و رسائل حتى در جوامع روائى و روایات روا داشته‌اند که وجه آن بر اهل بصیرت روشن است؛ بلکه از آغاز خواستند با قرآن نیز این چنین کنند.» ^[۴]

پانویس