رسالۀ «تذکره در آغاز و انجام» تألیف خواجه نصیرالدین طوسی با حواشی علامه حسن زادۀ آملی
مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی به جز رسالۀ اوصاف الاشراف (: ویژگیهای اهل سلوک) که بخش زیادی از آن دربارۀ وحدت وجود، فنا و دیگر مبانی عرفانی است رسالۀ دیگری در این زمینه نگاشته با نام «تذکره در آغاز و انجام» که به آغاز و انجام معروف شده است.
این کتاب به تصحیح و حواشی گرانسنگ علامه حسن زاده آملی و به کوشش محمد مهدی شمس الدین در سال ۱۳۷۳ توسط سازمان چاپ و انتشار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ۲۳۲ صفحه به چاپ رسید.
او در سبب تألیف این کتاب میفرماید:
«دوستى از عزیزان از محرر این «تذکره» التماس کرد که نبذى از آنچه سالکان راه آخرت مشاهده کردهاند از انجام کار آفرینش شبیه بآنچه در «کتاب» مسطور است و بر زبان انبیاء و اولیاء علیهم السلام مذکور از احوال قیامت و بهشت و دوزخ و غیر آن ثبت کند بر آن وجه که اهل بینش مشاهده مىکنند. هر چند این التماس متعذر بود بحکم آنکه نه هر چه هست نصیب هر کسى است، و نه هر نصیب کسى بتواند دیدن، و نه هر چه بیند بتواند دانستن، و نه هر چه بداند بتواند گفتن، و نه هر چه گوید بتواند نبشت. چه اگر دیدن بعین بود دانستن باثر تواند بود، و اگر دانستن بتصور بود گفتن باخبار تواند بود، و اگر گفتن بتصریح بود نبشتن بتعریض و تلویح تواند بود».[۱]
از این کلام اجمالاً میتوان فهمید که خواجه اولاً مشاهدات سالکان را قبول داشته و آن را مطابق با آنچه بر زبان انبیاء و اولیاء علیهمالسلام جاری شده میداند و به آن معتقد است و ثانیاً خودش نیز گویا اهل مشاهده و مکاشفه بوده است.
علامه حسن زادۀ آملی مدّ ظله در معرفی این کتاب مینویسد:
سید حیدر آملى معاصر خواجه در جامع الاسرار (ص ۴۹۳ ط ۱) این رساله را از مؤلفات خواجه نام برد، لذا اثبات این که رساله از مصنفات خواجه است نیاز نیست.
آغاز و انجام یکى از مآخذ و مصادر علمى حکمت متعالیه، معروف و مشهور به اسفار صدر المتألهین است. و در چندین فصل موقف هفتم الهیات اسفار و نیز در اکثر فصول باب یازدهم نفس اسفار ناظر به مطالب این رساله است حتى در بسیارى از موارد عبارات خواجه را به عربى از این رساله ترجمه فرموده است و خواجه را به بعض المحققین یاد نموده است.
و شاگرد بزرگ آن بزرگوار مرحوم فیض در «علم الیقین» بر ممشاى استادش مشى کرده است و بسیارى از فصول و مطالب آغاز و انجام را به قلم خود ترجمه و تحریر کرده است چنانکه با مقابله و عرض معلوم مىگردد، و متأله سبزوارى در تعلیقاتش بر اسفار از آن نام مىبرد و مطلب نقل مىکند. [۲]
در این رساله، در واقع سخن از شرح حال انسان در هر عالم است، جز این که در فصل دوم و هفدهم و برخى از مواضع دیگر در اثناى سخن، به اختصار و ایجاز از آغاز یعنى مبدأ تعالى و آمدن انسان از فطرت اولى اشارتى نموده است؛ نه بدان نحو که مثلا در مبدأ و معاد شیخ رئیس و مولى صدرا از مبدأ بحث مىشود. لذا سزاوار است که این رساله را یکى از رسائل در معرفت نفس یعنى روانشناسى بشناسیم و بدانیم.[۳]
این کتاب دارای ۲۰ فصل است دربارۀ صفت آخرت، مبدأ و معاد، دو جهان و مراتب مردم در آن دو، مکان و زمان آخرت، حشر خلایق، احوال خلق در آن جهان، صراط، نامۀ اعمال، ثواب و حساب، وزن اعمال، در نوردیدن آسمانها، دمیدن در صور، احوال روز رستاخیز، بهشت و دوزخ، زبانیۀ دوزخ، جویهای بهشت، خازن بهشت و دوزخ، درختهای زقوم و طوبی، حورالعین، ثواب و عقاب و عدل.
خواندن این کتاب برای آشنائی با معاد قرآنی که مکاشفات نیز آن را تأیید میکند بسیار مفید است.
خطبۀ آغاز و انجام
گذشته از محتوای کلی کتاب که بر مذاق عارفان نوشته شده است این جملۀ صریح در وحدتوجود نیز در آغاز کتاب بسیار چشمنواز است:
«سپاس آفریدگارى را که آغاز همه از اوست و انجام همه بدوست، بلکه خود همه اوست. و درود بر پیغمبران که راه نمایان خلقاند بآغاز و انجام، خصوصا بر محمد النبى صلى اللّه علیه و آله.»
علامه حسنزاده دربارۀ این خطبۀ زیبا در اول این کتاب میفرمایند:
«این کلام کامل، اشارت به توحید از دیدگاه کمل اولیاء اللّه است که به تعبیر بعضى از مشایخ ما- رضوان اللّه تعالى علیه- توحید اسلامى است. إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ. و چون خداوند سبحان منزه از آغاز و انجام داشتن است یعنى ازلى و ابدى است آغاز و انجام ما سواه است زیرا آن که را آغاز و انجام است، صمد مطلق و کمال و حسن مطلق و واجب الوجود على الاطلاق نیست تا آغاز همه از او یعنى مبدأ کل، و انجام همه یعنى غایت قصوى همه باشد لذا در خطبه گفتهایم چون بىآغاز و انجام است آغاز و انجام است. و بدان که وجود صمدى را تعبیر به وجود مطلق مىکنند و مىگویند: الموجود المطلق لا مبدأ له، و بهمین وزان، لا منتهى له که بىآغاز و انجام است بلکه هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ که آغاز و انجام همه است.
نگارنده نخستین بار از این عبارت عطر آگین، عشق آغاز و انجام را در دل گرفته است، و در پى تحصیل آن بر آمده است، و آن را از متأله سبزوارى در تعلیقهاش بر اسفار تلقى کرده است و سپس از عارف بزرگ سید حیدر آملى در جامع الأسرار (ص ۴۹۳).
صدر المتألهین در ذیل نقاوه عرشیه از فصل بیست و دوم آخر منهج دوم از فن اعلى یعنى علم الهى و ما فوق الطبیعه فرماید:
«ان الوجود لو لم یکن، لم یکن شىء لا فى العقل و لا فى الخارج بل هو عینها و هو الذى یتجلى فى مراتبه و یظهر بصورها و حقائقها فى العلم و العین» متأله یاد شده فرماید:
«فما قاله قدس سره هنا مثل ما وقع فى خطبه رساله فارسیه مسماه بآغاز و انجام للمحقق الطوسى و الحکیم القدوسى- قدس اللّه روحه و کثر فتوحه و هو هذا: سپاس خدایى را که آغاز کائنات از اوست و انجام همه با اوست بلکه همه خود اوست».
چنانکه گفتهایم این خطبه شیرین و دلنشین موجب شده است که راقم در فکر تحصیل آغاز و انجام افتاده است تا در ذو القعده ۱۳۸۹ ه. ق نسخهاى از آن چاپى به حروف سربى، رسید از دست محبوبى بدستم. با شوق و ذوق تمام به استنساخ آن همت گماشتم که در هشتم ذو الحجه همان سال مطابق ۲۶/ ۱۱/ ۱۳۴۸ ه. ش به انجام رسید ولى از عبارت منقول حاجى اثرى نیافته است. لذا به تردید افتاده است که شاید این رساله آغاز و انجام خواجه نباشد، و یا اگر هست ناقص است چه بر ظهر آن مرقوم بود: «آغاز و انجام خواجه نصیر الدین محمد طوسى علیه الرحمه».
تا پس از چند ماه مجموعهاى به چاپ سنگى، حافل رسائلى چند از جبر و اختیار خواجه، و آغاز و انجام وى، و جام جهان نماى، و لوائح جامى، و دو غزل از عارف بزرگ آقا محمد رضاى قمشهاى از مکتبهاى ابتیاع کردهاست که گمشده خود را یافته است:
پس از عرض و مقابله نسختین با هم معلوم شده است که تمام دیباچه آغاز و انجام را که از آغاز آن تا فصل نخستین آنست، در آن مطبوع نامطبوع سربى، اسقاط کردهاند. و سبب آن همین خطبه غراء شده است که مثل جناب خواجه نصیر الدین طوسى مفاد کریمه هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ را بدان عبارت وجیز و عزیز پارسى بقلم آوردهاست که:
گر مطرب حریفان این پارسى بخواند
در رقص و حالت آرد پیران پارسا را
از این گونه اسقاط و تحریف در بسیارى از کتب و رسائل حتى در جوامع روائى و روایات روا داشتهاند که وجه آن بر اهل بصیرت روشن است؛ بلکه از آغاز خواستند با قرآن نیز این چنین کنند.» [۴]
پانویس
۱. آغاز و انجام، ص ۱
۲. آغاز و انجام، ص ۷۹
۳. آغاز و انجام، ص ۸۱
۴. آغاز و انجام، ص۹۸ و ۹۹
۵. الذریعهإلىتصانیفالشیعه، ج۱، ص۳۶
آیا میتوان کتب و آثار جناب حسن زاده را سفارش داد؟ تو شهر ما تقریبا میشه گفت کتاب های ایشان در دسترس نیست
سلام
بله می تونید این کتابها رو از سایت تفرید سفارش بدید یا اینکه از قم، انتشارات قائم آل علی با این شماره سفارش بدید:
۰۹۱۲۷۴۷۸۶۷۹
آقای راستایی
موفق باشید
سلام
آیا کتاب آغاز و انجام توسط اساتید معاصر تدریس شده؟
بصورت صوتی
سلام
تا جایی که بنده اطلاع دارم بله.
استاد معماریان ارائه داده اند.
در سایت ادبستان معرفت می توانید دسترسی داشته باشید.